Nadberezyńcy / Florian Czarnyszewicz. - Lublin : Wydawnictwo FIS, 1991. - 468 s.
Od 1 września 2019 roku obowiązuje w szkołach ponadpodstawowych nowy kanon lektur szkolnych. Jedną z pozycji wprowadzonych tam po raz pierwszy (tylko do zakresu rozszerzonego) jest powieść Floriana Czarnyszewicza „Nadberezyńcy”.
Pozycję tę szczególnie polecam. Jest ona warta przeczytania co najmniej z trzech powodów.
Niewiele książek może poszczycić się tak dobrymi opiniami pisanymi przez wielkich twórców literatury. Stwierdza to Józef Czapski w tekście znajdującym się na okładce „Nadberezyńcow” wydanych w wydawnictwie FIS „O żadnej chyba książce nie pisało z takim zachwytem, wzruszeniem, uznaniem tylu pisarzy o tak różnym charakterze, od pierwszych jak M.K. Pawlikowski i Wańkowicz, po ostatnich Czapską i Miłosza. Piszę wielka książka i nie widzę w tym cienia przesady, bo nie przez opis faktów tylko, ale przez jej artystyczną transpozycję, przez język, przez dar oddania charakterów, przyrody, rzadką siłę i wymowę uczuć i przeżyć uratowała od zagłady zapomnienia, która niesie ludzka obojętność i nasza krótka pamięć, całą miarę tragedii żywiołu polskiego na ziemiach białoruskich(…) – szlachty zagrodowej, tej z nad Berezyny i Dniepru, o której tak głucho w literaturze polskiej.”
Powód drugi to osoba autora. Florian Czarnyszewicz urodził się 2 lipca 1900 roku na Kresach Wschodnich, na terenie obecnej Białorusi, w rodzinie polskiej szlachty zagrodowej osiadłej od wieków na terenach miedzy Berezyną a Dnieprem. Wychowywał się w zaścianku Przesieka. Po traktacie ryskim, gdy jego mała ojczyzna znalazła się pod władzą bolszewicką wyemigrował do Argentyny, w której mieszkał wraz z żoną i córką do końca życia tj do roku 1964. Utrzymywał się z pracy fizycznej, przez 30 lat pracował jako robotnik w rzeźni. Autobiograficzną powieść „Nadberezyńcy” napisał w wieku 42 lat i był to jego debiut literacki. Jest autorem jeszcze trzech, mniej znanych utworów.
Powód trzeci to aura tajemniczości, która spowijała tę powieść przez wiele lat. Książka wydana w 1942 roku na emigracji stała się niemal legendą. W dużym stopniu przyczyniła się do tego jej bardzo ograniczona dostępność, spowodowana niewielką liczba wydań.
„Nadberezyńcy” to ważna, piękna, wnikliwa, wielowątkowa powieść polska określana niekiedy mianem epopei kresowej. Jej akcja rozgrywa się na Kresach Wschodnich (obecnie tereny Białorusi między Berezyną a Dnieprem) w latach 1911 – 1920. Opisuje losy żyjących tam Polaków w bardzo trudnym czasie politycznym, na który składał się wybuch I wojny światowej, obalenie caratu, rewolucja bolszewicka, odzyskanie przez Polskę niepodległości. Powieść jest niezwykle atrakcyjna czytelniczo. Na kanwie zwykłego życia (wesela, zaręczyny, pogrzeby, żałoby, wydarzenia religijne, praca rolna) polskiej szlachty zagrodowej pojawiają się wątki historyczne, kryminalne, sensacyjne, miłosne. Już pierwsze strony zapowiadają wartką akcję. Najazd białoruskiej ludności na polski chutor (osada) Rogi, krwawa walka, trzymająca w napięciu akcja pokazuje, z jakimi problemami zmagali się Polacy na co dzień. W następnych rozdziałach mamy bardzo ciekawie zarysowany wątek z życia jednego z głównych bohaterów powieści Stacha Bałaszewicza. W wieku kilkunastu lat zostaje on oddany do szkoły w pobliskim miasteczku Wończa. W szkole, w której uczyły się wspólnie dzieci rosyjskie, żydowskie, białoruskie i nieliczne polskie przetrwanie było prawdziwym heroizmem. Zatarg z popem, inspekcja rosyjska itd. to tylko nieliczne stresujące sytuacje na które narażony był młody Stach. Na kolejnych kartach powieści do akcji wchodzi inny bohater – Konstanty Wasilewski, zwany Kościkiem, przyjaciel Stacha. Znowu wchodzimy w orbitę jego życia – udział w walkach z polskim wojskiem, miłość do Karusi, niezliczone przygody. I tak można byłoby długo przywoływać kolejne ważne postacie książki jak Mieczyk (Mieczysław) Piotrowski, nieformalny przywódca i autorytet Smolarzan, Ambroży Ładan, zwany Kantyczką – pobożny gospodarz zajmujący się w zaścianku duchownymi rzeczami, Karusia (Karolina) Sokołowska – narzeczona Kościka, Kazik Zdanowicz, Jaś Ładan. Bohaterami są całe rodziny - Piotrowskich, Sokołowskich, Bałaszewiczów, Tryzno, Ściepurów, Zdanowiczów, Ładanów itd.
Nie sposób opisać wszystkich wydarzeń tej powieści. Na mnie szczególne wrażenie wywarło przede wszystkim pokazanie ogromnego patriotyzmu bohaterów powieści. To czym dla nich była Polska, jak o niej marzyli, tęsknili i walczyli wypełnia karty książki. Pięknie to ujął Biskup Łoziński wizytujący nadberezyńskie miejscowości w przemówieniu wygłoszonym do ludności polskiej „Tam na dalekich kresach, u styku ziem mińsko – mohylewskich mocno żarzy się Polska. Przetrzebiona srodze jest długą niewolą i ciężkim prześladowaniem, rzadka już - jak ten las wystawiony na chłody lute, burze szalone, długą posuchę, ale to co zostało, zdrowe jest w pniu, mocne w korzeniu, odporne na wszelakie zakusy. Rzadka, ale wierna Macierzy, zwarta duchowo.”1 Ważną rolę w powieści pełni przyroda. Opisy i hymny na jej cześć są piękne, bardzo realistyczne, a czasem wręcz mistyczne. Przejmujący hymn do … puszczy wypowiada w uniesieniu Kościk Wasilewski, jeden z głównych bohaterów powieści. Warto go zacytować. „Kościk promieniujący uniesieniem rozglądał się parę minut w koło, potem utkwił wzrok w stronę dokąd gnały hufce i jął odmawiać do puszczy hymn pochwalny ….. Puszczo święta – wołał – Biblio najprawdziwsza! Ogrodzie rajski. Komoro nieprzebranych pokarmów i bogactw! Skrzynio tajemnic i leków czarodziejskich! Matko przytulna! … Rodzicielko moja! Kolebko miła! Niańko troskliwa! Nadziejo szczęścia mojego!...” 2 Wielką wartością dzieła, wartą podkreślenia, jest specyficzny język zbudowany na kresowej gwarze.
Losy Polaków, bohaterów powieści, mieszkających w części Kresów miedzy Berezyną a Dnieprem okazały się tragiczne. Po wojnie polsko-bolszewickiej zakończonej traktem ryskim ziemie te nie weszły do Drugiej Rzeczypospolitej. Mieszkający tam Polacy zostali pozostawieni w granicach sowieckiego imperium. Wielu z nich wyemigrowała. Powieść Czarnyszewicza jest dziejową sprawiedliwością, jest literackim pomnikiem postawionym zapomnianym dzieciom Ojczyzny, którzy nie zaznali radości jej posiadania.
„Nadberezyńcy” to bardzo dobra propozycja dla miłośników kultury kresowej, jej gwary, obyczajów, historii.
Olsztyn, 20 – 04 – 2020 r. Opracowała Maria Wiśniewska
__________________
[1]. F.Czarnyszewicz Nadberezyńcy, Lublin, 1991, s. 280
[2.] F. Czarnyszewicz Nadberezyńcy, Lublin, 1991, s. 349